Orgels

Het hoofdorgel van de Martinikerk kent een ontstaansgeschiedenis die vele eeuwen omspant. Nadat de kerk aan het einde van eerste helft van de 15e eeuw tot een hallenkerk was verbouwd werd er begonnen met de bouw van een orgel. De plaats hiervan is thans nog zichtbaar door de blootgelegde donkere beschildering op het gewelf twee traveeën naar het oosten vanaf het huidige orgel. Ook is het via overgebleven boutsporen nog mogelijk een indruk te krijgen van de grootte van de orgelkast. Naar de bouwer van dit instrument kan slechts worden gegist, het zou meester Hermannus kunnen zijn geweest, die in 1424 als lid van het brouwersgilde wordt genoemd. De ontstaanstijd van het orgel zou dan wel op zijn laatst rond 1440 hebben gelegen. Nadat een gedeeltelijke instorting van de toren in 1468 verdere bouwwerkzaamheden aan toren en kerk noodzakelijk maakten, kon er toen de nieuwe toren klaar was vanaf ca. 1481 onder leiding van de vermaarde humanist Rudolf Agricola, toen stadssecretaris, opnieuw gewerkt worden aan het orgel.

Hoewel het instrument zelf gespaard was gebleven, was het onspeelbaar doordat de balgen in de ingestortte toren hadden gestaan. Er werd een nieuw orgelbalkon opgericht tegen de muur van de toren. De naam van Agricola wordt genoemd op een cartouche die in 1691 is aangebracht in het midden onder dit balkon. De werkzaamheden werden vermoedelijk uitgevoerd door Johan then Damme uit Appingedam, met wie Agricola eerder in Kampen had samengewerkt. Het feit dat Johan in 1484 een contract tekende voor een nieuw te bouwen orgel in Genemuiden en dit spoedig opleverde, leidt tot de aanname dat hij een competente orgelbouwer van boven-regionale betekenis en de favoriet van Agricola zal zijn geweest. Bruikbare delen van het bestaande orgel werden hergebruikt en er werd vermoedelijk een nieuw rugpositief gemaakt. Er ontstond aldus een gotisch orgel met rugpositief, hoofdwerk (blokwerk), bovenwerk en aangehangen pedaal.

In 1542 werd het orgel door een onbekende bouwer herbouwd in Renaissance stijl, waarbij delen van het gotische raamwerk bewaard bleven. Deze delen zijn nog steeds aanwezig achter pilasters en lijstwerk van de hoofdkast. Het jaartal is te vinden in het vergulde snijwerk op de fries onderaan de linkerzijde van de rechtse spitstoren van de hoofdkast. Rond 1564 werkte de uit Gent afkomstige maar in Groningen woonachtige Andreas de Mare aan het orgel. Van hem resteert nog de unieke, zeer wijd gemensureerde Holfluit 8' van het bovenwerk die een geluidsdruk genereert die vergelijkbaar is met die van het hele plenum.

De volgende verbouwing vond plaats in 1627 door Anthoni en Adam Verbeeck, parallel met het herstel van de in 1577 afgebrande houten bovenbouw van de toren. Tijdens het beleg van Groningen in 1672 liepen kerk en orgel schade op. Pas in 1685 was men zover het orgel te kunnen laten repareren. Hiervoor werd Jan Helman aangetrokken, een uurwerkmaker en autodidacte orgelbouwer die niet in staat bleek deze klus te klaren. Hij stierf in 1690 en liet het instrument in een desolate staat achter.

Dit debâcle leidde er toe dat in 1691 het stadsbestuur Arp Schnitger, wiens reputatie tot in Groningen was doorgedrongen, vanuit Hamburg ontbood. Deze nam drie dagen de tijd om het instrument goed op te nemen en kwam op 7 juni met een herstelplan op de proppen. Hij kreeg het contract, dat gezien de ervaring met Helman een boeteclausule bevatte. Zijn team onder leiding van Johann Balthasar Held ging voortvarend aan de slag en begin 1692 was het werk volgens contract gereed. Als onderdeel van het werk had Schnitger een nieuwe bovenwerk lade gebouwd met voor het eerst een volledig groot octaaf. Het stadsbestuur was zo verguld met het resultaat dat Schnitger een aanvullende opdracht kreeg om het orgel verder te perfectioneren. Schnitger presenteerde hiervoor een plan waarin opgenomen waren twee grote pedaaltorens met een Prestant 32' (vanaf F in het front), 2 nieuwe windladen, extra balgen en enkele registers. Het meubelwerk werd uitgevoerd door Allert Meijer, die al eerder aan het orgel had gewerkt, de eerste in een reeks co-producties van Schnitger en Meijer in Stad en Ommeland. Toen ook dit plan in 1692 was uitgevoerd - het jaartal is te vinden in het snijwerk op de fries precies boven de grootste pijp van de rechterpedaaltoren - was het Martini-orgel uitgegroeid tot het eerste orgel van Noord-Duitse signatuur in de Nederlanden. Voor Schnitger vormde het de ingang tot de Nederlandse markt waarvoor hij in de jaren daarna een fors aantal orgels zou bouwen, waaronder maar liefst 9 in de stad Groningen zelf.